Mirko Peti, Zagreb

Zbrojina

Zbrojina je termin za oznaku kategorije broja zbirnih imenica, kao što su telad, lišće snoplje, studenti, putnici, štenci. Sve do nedavno u literaturi se smatralo da je jedina oznaka kategorije broja zbirnih imenica jednina. Zbog toga su se kao zbirne imenice i opisivale samo imenice tipa telad, lišće, snoplje. U novije vrijeme sve se više učvršćuje mišljenje da zbirne imenice postoje i u množini. Zato se kao zbirne imenice počinju opisivati i imenice tipa studenti, putnici, štenci. Premda su zbirne imenice u jednini i množini, jednina i množina nisu prave oznake gramatičke kategorije broja tih imenica. Prava je oznaka gramatičke kategorije broja zbirnih imenica zbrojina. Jednina su i množina samo njihove morfološki utvrdive oznake koje su zbrojinom kao kategorijom broja zbirnih imenica neutralizirane. Kao oblik kategorije broja zbrojina se u opis zbirnih imenica i uvodi zato što se jedninom i množinom gramatički broj tih imenica ne može valjano opisati.

Zašto jednina i množina zbirnih imenica tim imenicama nisu oznake kategorije broja? Zato što kao gramatički oblik nisu izraz obliku sadržaja koji se zbirnim imenicama označuje. Koji se to oblik sadržaja označuje zbirnim imenicama kao njihov tipičan semantički oblik? Sadržaj označen zbirnim imenicama ne označuje se ni kao jedno ni kao mnogo, nego se označuje kao zbroj. Zbroju kao obliku sadržaja zbirnih imenica ni jednina ni množina nisu gramatički izraz. Gramatički je izraz takvom obliku sadržaja zbrojina.

Za zbirne je imenice već odavno uočena diskrepancija između njihova gramatičkog oblika i značenja koje se imenicom u tom obliku iskazuje. Utvrđeno je da zbirne imenice imaju jedninski oblik a množinsko značenje. Ta okolnost odstupa od uobičajenog odnosa u kategoriji broja, po kojemu u pravilu gramatičkom obliku jednine odgovara i jedninsko značenje, a gramatičkom obliku množine i množinsko značenje. Budući da u zbirnih imenica nije tako, one se ne mogu valjano opisati paradigmom kategorije broja koja kao oznake ima jedninu i množinu.

Zbog toga se za opis zbirnih imenica uvodi nova paradigma kategorije broja, koja umjesto oznaka jednina - množina, odnosno singular - plural, ima oznake kolektiv - singulativ. Termin kolektiv odnosi se i na specifičan zbirni oblik zbirne imenice i na njezino specifično zbirno značenje. Termin singulativ odnosi se na poseban oblik jezične jedinice koji je izveden iz oblika zbirne imenice. U opreci prema onome što je označeno kao zbirno, njime se označuje ono što se iz te zbirnosti može izdvojiti kao pojedinačno, npr. telad - tele, lišće - list, snoplje - snop.

Singulativ se razlikuje od singulara. Ono što se označuje imenicom u singularu označuje se kao jedno, npr. tele, list, snop, i u opreci je prema pluralu, u kojemu se ono što se imenicom označuje označuje kao mnogo, npr. listovi, snopovi. Ono što se označuje imenicom u singulativu ne označuje se kao jedno i nije u opreci prema pluralu, nego se označuje kao jedino i u opreci je prema kolektivu, odnosno zbirnoj imenici. U odnosu singulativa prema zbirnoj imenici zbirna imenica telad znači sve ono što je tele, zbirna imenica lišće znači sve ono što je list, zbirna imenica snoplje znači sve ono što je snop.

Za razliku od singularnih oblika tele, list, snop, kojima se ono što je njima označeno označuje kao cjelovit predmet, singulativnim se oblicima tele, list, snop ono što je njima označeno označuje kao jedinstven pojam: tele ne kao pojedinačno tele, nego kao pojam teleta, list ne kao pojedinačan list, nego kao pojam lista, snop ne kao pojedinačan snop, nego kao pojam snopa. Razlika u strukturi sadržaja koji se tim oblicima označuje bitno utječe i na razlikovanje tih oblika s gledišta kategorije broja. Premda su oboji oblici u jednini, samo je singularnim oblicima tele, list, snop jednina i oznaka kategorije broja. Samo su u tim oblicima jednina kao izraz i jedno kao sadržaj dio paradigme gramatičke kategorije broja koja je obilježena oprekom jednina - množina. Singulativnim oblicima tele, list, snop jednina nije prava oznaka kategorije broja.

Budući da se ono što se označuje imenicom u singulativnom obliku ne označuje kao jedno kojega može biti i mnogo, nego se označuje kao jedino koje stoji u zamjenu za sve ( telad je sve ono što je tele, lišće je sve ono što je list itd.), jednina je singulativnih oblika kao oblik kategorije broja neutralizirana jedinošću kao specifičnim oblikom sadržaja koji se označuje imenicama u obliku singulativa. Jedinost se semantički razlikuje od jednosti. Jednost kao oblik sadržaja označen imenicom u singularu pripada jednoj paradigmi kategorije broja, paradigmi jednina - množina, a jedinost kao oblik sadržaja označen imenicom u singulativu pripada drugoj paradigmi kategorije broja, paradigmi koja nije ni jednina ni množina, nego upravo njihova neutralizacija. To je zbrojina. Zbrojinom se kao oblikom kategorije broja zbirnih imenica u zbroj ne zbrajaju pojedinačni predmeti označeni imenicom u jednini. U zbroj kao oblik sadržaja zbirnih imenica ulazi sve ono što se može podvesti pod sadržaj koji se kao pojam označuje u singulativnom obliku imenice. U tvorbi zbirnih imenica ne polazi se dakle od sadržaja koji je označen kao pojedinačan predmet, nego od sadržaja koji je označen kao pojam.

Ako je u singulativnih oblika jednina neutralizirana, onda je neutralizirana i u oblicima zbirnih imenica tipa telad, lišće, snoplje, koje su sa singulativnim oblicima s gledišta kategorije broja u semantički relevantnoj opreci. U singulativnih je oblika jednina neutralizirana jedinošću sadržaja koji se imenicama u tim oblicima označuje, a u oblicima je zbirnih imenica neutralizirana zbrojem kao specifičnim oblikom sadržaja koji se označuje imenicama u zbrojini. Ni onomu što se označuje kao jedino ni onomu što se označuje kao zbroj jednina kao neutralizirani oblik ne može biti oznaka gramatičke kategorije broja.

Što je rečeno za zbirne imenice u jednini, vrijedi i za zbirne imenice u množini, imenice muškoga roda za živo, tipa studenti, putnici, štenci . Zbirnost se tih imenica ne vidi na prvi pogled, kao u zbirnih imenica u jednini. Te imenice postaju zbirne kad se u genitivu množine upotrijebe uz zbirne brojeve srednjega roda u jednini, tipa petero studenata, četvero putnika, sedmero štenaca. Zbirni brojevi svojom zbirnom semantikom neutraliziraju množinske oblike imenica kao oznake kategorije broja i pretvaraju ih u oblike zbrojine. Imenica u množini uz zbirni broj, tipa petero studenata, množinu nema kao oznaku kategorije broja, nego samo kao morfološki oblik. Oznaka joj je kategorije broja u tom gramatičkom kontekstu zbrojina. Množinu kao oznaku kategorije broja množinski oblik studenata može imati jedino u gramatičkom kontekstu s glavnim brojem, u izrazu pet studenata. Po tome se vidi da zbirnost imenica u množini uz zbirne brojeve nije uvjetovana morfološki, gramatičkim oblikom množine, nego semantički, zbirnim brojem.

Premda su morfološki jednaki, množinski su oblici imenice u izrazima petero studenata i pet studenata s gledišta kategorije broja dva različita oblika: zbrojinski i množinski. Ta dva oblika u kategoriji broja uspostavljaju i dvije različite paradigme. Jedna je zbrojinska: studenti - student. U njoj su jednina i množina kao oznake kategorije broja neutralizirane. Druga je jedninsko-množinska: student - studenti. U njoj su jednina i množina kao oznake kategorije broja aktualizirane.

Množinskom se obliku studenata iz zbrojinske paradigme u izrazu petero studenata kao oblik sadržaja pridružuje zbroj, a množinskom obliku studenata iz jedninsko-množinske paradigme u izrazu pet studenata izbrojena količina. Množinski oblik studenata iz jedninsko-množinske paradigme u opreci je s jedninom: student - studenti, a množinski oblik studenata iz zbrojinske paradigme te opreke nema. Taj je oblik kao zbrojinski definiran oprekom prema singulativu student.

U zbirnih imenica u množini specifičan položaj singulativa u kategoriji broja još više dolazi do izražaja, jer se tu razlika između singulara student i singulativa student još bolje vidi. Oblik je student u singularu leksem, opća imenica, a u singulativu nije. Bez morfološkoga uporišta, u jednini koja je kao oblik kategorije broja neutralizirana, singulativni je oblik student samo semantički utvrdiv oblik kategorije broja zbirne imenice. To je oblik jedinosti kojim se sadržaj označen imenicom označuje kao jedinstven pojam. Imenica u singulativu taj oblik ne dobiva od jednine u kojoj se nalazi, kao što ga dobiva imenica u singularu, nego od gramatičkoga konteksta u kojemu se upotrebljava u opreci sa zbirnom imenicom. U opis kategorije broja zbirne imenice singulativ je uveden kao metajezična jedinica da bi se njome u semantičkoj strukturi zbirne imenice kao pojedinačno označilo ono što se zbirnom imenicom označuje kao zbroj.

Sadržaj koji se imenicom označuje kao pojam toj imenici dokida rod, broj i padež. Stoga se taj sadržaj jednako odnosi na ono što bi moglo biti označeno imenicama svih triju rodova, muškim, ženskim i srednjim, obaju brojeva, jedninom i množinom, i bilo kojim od padeža. Tada imenica s takvom upotrebom može dobiti oblik zbrojine kao oznaku kategorije broja, kako se vidi iz primjera petero studenata. U zbrojini kao obliku kategorije broja razlika se među imenicama po rodu, broju i padežu neutralizira. Oblik petero studenata u svim je padežima deklinacijske paradigme jednak.

Ono što je kao zbroj označeno zbrojinskim oblikom imenice u množini jednako se odnosi i na ono što se može označiti imenicom muškoga i na ono što se može označiti imenicom ženskoga i na ono što se može označiti imenicom srednjega roda, i na ono što se može označiti imenicom u jednini ('student', 'studentica') i na ono što se može označiti imenicom u množini ('studenti', 'studentice'). Sve je to kao specifičan oblik zbroja našlo svoj izraz u zbrojinskom obliku studenata uz zbirni broj petero: petero studenata. Za razliku od množine, koja pretpostavlja diskretno razlikovanje po rodu i broju imenica koje su njome obuhvaćene, s paradigmama tipa student - studenti i studentica - studentice, zbrojina kao oblik kategorije broja zbirnih imenica u izrazima tipa petero studenata, četvero prognanika, sedmero štenaca to razlikovanje po rodu i broju ne pretpostavlja. Zbrojinskim oblikom imenice to je razlikovanje neutralizirano.

Budući da se sadržaj označen zbirnom imenicom i u jednini i u množini označuje kao zbroj (telad, snoplje, studenti, putnici), kao jedinstvena ukupnost u kojoj se pojedinačno ne razabire, taj se sadržaj s gledišta gramatičke kategorije broja ne može brojiti. Iz zbroja kao oblika sadržaja zbirnih imenica jedno se gramatičkim oblikom jednine ne može izdvojiti i gramatički označiti kao brojiva jedinica, takva u semantičkoj strukturi koje se pretpostavlja i mnogo. Kao bitna semantička struktura zbirnih imenica zbroj nije raščlanjiv na sastavne dijelove koji bi se mogli brojiti. Matematički je princip zbrajanja iz njega isključen.

Iz izloženoga se može zaključiti da je zbrojina unutrašnji oblik kategorije broja zbirnih imenica, oblik koji je tim imenicama inherentan. Taj se oblik očituje u neutralizaciji jednine i množine kao vanjskih, sekundarnih i morfološki utvrdivih oblika kategorije broja. Kao unutrašnji, semantički relevantan oblik kategorije broja, zbrojinu nije moguće identificirati po samom morfološkom obliku imenice, kao što je moguće identificirati jedninu i množinu. Zbrojinu je moguće identificirati tek po neutralizaciji morfološkog oblika imenice, jednine i množine. Tom je neutralizacijom zbrojina kao oblik kategorije broja zbirnih imenica posredno i morfološki utemeljena.

U sklopu onoga što je dosad rečeno kao posebno se zanimljiva tema otvara problem slaganja zbirnih imenica kao subjekata s oblicima kategorije broja predikatnih glagola. Tako se npr. kao dokaz neutralizacije jednine zbirne imenice i kao dokaz njezina zbrojinskog oblika može navesti mogućnost slaganja te imenice i s predikatom u jednini, npr. Telad pase ili Telad je pasla, i s predikatom u množini, npr. Telad pasu ili Telad su pasla. Da je riječ o imenici u pravoj gramatičkoj jednini, jednini koja nije zbrojinom neutralizirana, takvo dvojno slaganje ne bi bilo moguće. No kako tema sročnosti zbirnih imenica s predikatnim glagolima zbog velikog broja oblika u kojima se te imenice pojavljuju zahtijeva posebnu ekspertizu, o njoj možda kojom drugom zgodom.

LITERATURA

Belić, Aleksandar, 1922-23: Dvojica, nekolicina i slična obrazovanja, Južnoslovenski filolog, III, 79-81.

Degtjarev, Vladimir I., 1982: Sobiratel'nost i kategorija čisla v istorii slavjanskih jazykov, Voprosy jazykoznanija, 4, 92-101.

Degtjarev, Vladimir I., 1982a: Oformlenie svjazi skazuemogo s podležaščim - imenem sobiratel'nim v drevnih slavjanskih jazykah, Voprosy jazykoznanija, 5, 78-89.

Degtjarev, Vladimir I., 1987: Pljuralizacija imen sobiratel'nih v istorii slavjanskih jazykov, Voprosy jazykoznanija, 5, 59-73.

Grunenthal, O., 1931: Zum slav. Singulativ graždaninb. Zeitschrift fur vergleichende Sprachforschung auf dem Gebiete der indogermanischen Sprachen, Neue Folge, LVIII, 137-39.

Lohmann, J.F., 1929­/31: Das Kollektivum in Slavischen. Zeitschrift fur vergleichende Sprachforschung auf dem Gebiete der indogermanischen Sprachen, Neue Folge, LVI, 37-77 i LVIII, 206-237.

Milanović, B., 1963: Upotreba zbirnih brojeva sa imenicama u množini, Naš jezik, knj. XIII, sv. 1-2, 48-56.

Peco, Asim, 1956: Oblici kolektivnih imenica na -ad, Naš jezik, n.s. 7, sv. 7-10, 234-246.

Peti, Mirko, 1997: Koje su imenske riječi etnici i etnonimi?, Folia onomastica croatica, 6, 99-112.

Pranjković, Ivo, 1984: Zbirne imenice i kategorija broja u hrvatskom ili srpskom jeziku, Rod i broj u srpskohrvatskom jeziku, Naučni sastanak slavista u Vukove dane, Referati i saopštenja, 13/1,171-175.

Stankiewicz, Edward, 1986: The Collective and Counted Plurals of the Slavic Nouns, u: The Slavic Languages Unity in Diversity, Mouton de Gruyter.

Stevanović, Mihajlo, 1952/53: Predikat zbirnih imenica, Naš jezik, knj. IV, 202-6.

Unbegaun, Boris, 1935: Collectif et singulatif, u: La langue russe au XVI-e siecle, Paris.

Zeuss J.-K., 1853: Grammatica celtica, Leipzig.

Summary

Zbrojina, "Summary number"

In the description of the category of number in collective nouns the concept of "summary number", "zbrojina", is introduced. This has been necessary since by singular and plural, morphologically determinable forms of collective nouns, the category of number in these nouns cannot be adequately described. The "summary number", "zbrojina", is such a form of the category of number, at the level of expression, to which, in the neutralization of singular and plural, the sum, "zbroj", corresponds as the form of content of these nouns. As a special semantic form of these collective nouns, the sum consists of both multitude and uniquenes of that to which a collective nouns refers as a lexeme. From the sum, as the form of the content of collective nouns, neither by singular nor plural, discrete semantic units can be separated that would be countable.