Srpskohrvatski jezik 1972

Morfema

(grč. morphe – oblik),

1. najmanja jezička jedinica koja je nosilac značenja.

Po još preciznijoj definiciji morfeme su »najmanje gramatičke jedinice koje su u stanju da predadu neku informaciju (tj. koje imaju neko značenje)«.

M. može biti:

a) cela reč, tj. leksička jedinica (sin, mati, dan, ići, u);

b) koren, odn. opšti deo reči (vid- u reči vidljiv, brig- u reci brižan);

c) nesamostalni deo reči – afiks, tj. prefiks ili sufiks ili infiks (raž- u reci razdvojiti; -ljiv u reci vidljiv) ili

d) bilo koji nesamostalni gramatički oblik kojim se označava kakav gramatički odnos (rečca li, predloži nad, pod, u, na itd.)

2. Prema tome kakav položaj zauzima u odnosu sa drugim istorodnim jezičkim jedinicama, morfema je ili leksička morfema (reč) ili morfema za tvorbu reči. Ova druga, po odnosu s drugim delovima može uz sebe imati odredbe: aditivna, afiksalna, derivadona, korenska, nulta, primarna, prefiksalna, spojna, sufiksalna, tematska itd.

Lit.: M. Ivić, O pojavama sintaktičke obaveznosti, Godišnjak Filozofskog fakulteta u Novom Sađu VI, 1961, 180-190. M. Ivić, Pravci u lingvistici, Ljubljana 1963.

Morfologija

(grč. morphe – oblik i lo-gos – nauka, reč, govor),

l. deo nauke o jeziku koji se bavi oblicima reči.

Kao takva m. ima dva razdela:

a) morfologiju u užem smislu, koja proučava promene u okviru vrsta reči npr, – promenu (deklinaciju) imenica, prideva, ličnih zamenica, imeničkih zamenica, prostih brojeva koji imaju deklinaciju, rednih brojeva, odn. promenu (konjugaciju) glagola, kao i osobine svih tih i ostalih vrsta reči (priloga, veznika, rečca, uzvika); i

b) morfologiju u širem smislu, koja proučava načine slaganja i izvođenja reči i koja se stoga naziva tvorbom reči.

U prvom razdelu

(a) morfologija izučava, npr., odnose kao što su: jelen : jelena : jelenu : jelena : jelene : jelenom : o jelenu ili pišem : pisah: pisao sam : pišući : pisan : piši itd.; a u drugom razdelu

(b) morfologija izučava, npr., odnose kao što su: pisati : pisac : pisar : piskarati : pismo : napisati itd.

2. Pod istim terminom u nauci o jeziku podrazumeva se i ukupnost obličkih sistema jednog jezika. U tome slučaju morfologija (sistem oblika jednog jezika) može biti:

a) aglutinativna, tj. može se odlikovati slepljivanjem oblika da bi se izrazila promena u gramatičkoj kategoriji (broja, roda, padeža i sl.),

b) analitička, tj. može se odlikovati upotrebom pomoćnih reči s punim značenjem za kazivanje promene u gramatičkoj kategoriji (npr. engl. the to wn – »grad« in the town – »u gradu«, to the town – »u grad«, from the town – »iz grada«);

c) fleksivna, tj. može se odlikovati upotrebom nastavaka za obeležavanje promene u gramatičkoj kategoriji (npr., grad a – grad u – grad e – grad om), odn. pojavom raznih alternacija suglasničkih (dru g – dru ž e; re k oh – re č e) ili samoglasničkih (dogn a ti – dog o niti; pl e sti – pl o t) itd.

Morfologizacija glagolskog vida

vezivanje trajnog, odn. trenutnog značenja glagola za naročiti oblik glagola. M. gl. v. je zajednička osobina svih slovenskih jezika koja ih odvaja od drugih jezika, a znači da je npr., u shj uglavnom samo jedan vid vezan za jedan glagol ili jednu glagolsku osnovu, tj. značenje koje sadrži oblik pasti samo je svršeno (perfektivno), a značenje oblika padati – samo je nesvršeno (imperfektivno). Takav je i odnos glagolskih oblika sesti: sedeti; roditi: rađati ; skočiti: skakati; ugledati: gledati itd.

Lit.: A. Belić, O jezičkoj prirodi i jezičkom razvitku, Beograd 1958a, 231-236. I. Grickat, O nekim vidskim osobenoslima srpskohrvatskog glagola, JF XXII, Beograd 1957-58, 65-130. I. Grickat, Prefiksacija kao sredstvo gramatičke (čiste) perfektizacije, JF XXVII, Beograd 1966-67, 185-224. M. Stevanović, Savremeni srpskohrvatski jezik, II, Beograd 1969, 507-524.

Morfologizacija reči

u učenju A. Belića (v.) obličko obeležavanje značenja i službe delova govornog toka u tome smislu što se oni uobličuju u glasovne skupove različitih obeležja, što daje različite oblike reči, tj. različite vrste oblika reči. Tako bi deo govora koji se vezuje za predmete (i bića) davao kategorija imeničkih reči (imenica, ličnih zamenica, imeničkih zamenica), deo govora koji se vezuje za radnje (procese, stanja) – kategoriju glagolskih reči itd. U morfologizaciji reči, pored značenja., značajnu ulogu ima i funkcija dotičnog dela govora, pa bi se, recimo, imenica upotrebljena u službi određivanja druge imenice mogla pogodnim jezičkim sredstvom (npr., sufiksom) morfologisati u pridev: zemljište s dosta stena > stenovito zemljište i si.

Lit.: A. Belić, O jezičkoj prirodi i jezičkom razvitku, Beograd 1958, 80–85.

Morfološka blokiranost

termin koji se upotrebljava da se označi nemogućnost upotrebe određenih (padežnih npr.) oblika bez kakvog drugog jezičkog oblika uz njih. Tako je, npr., morfološki blokiran, tj. upotrebljava se samo sa predlogom uza se srpskohrvatski lokativ: u selu, o selu, prema ostalim padežima koji se mogu upotrebljavati sa predlozima i bez njih (dat.: selu i ka selu; akuz.: selo i u selo; instr.: selom i sa selom). Takode, morfološki je blokiran i srpskohrvatski posesivni genitiv, jer se ime pojma kojemu što pripada u tome padežu može upotrebni, uglavnom, samo ako ima uz sebe i kakvu odredbu: knjiga moga brata; šešir onog visokog čoveka (a ne: knjiga brata, šešir čoveka); zatim temporalni genitiv: To se desilo prošle godine (a ne: To se desilo godine) itd.

Lit.: M. Ivić, Srpskohrvatski padežni oblici obavezno praćeni odredbom kao pomoćnim morfololkim znakom, Godišnjak Fil. fakulteta u Novom Sadu IV, 1959, 151-162.

Morfološka lingvistika

u klasifikaciji nauke o jeziku A. Belića – lingvistika koja je svoja ispitivanja ograničavala na sistem oblika u jeziku, zapostavljajući sve druge strane jezika (strukturalnu, semantičko-strukturalnu, funkcionalnu i dr.). (V. i Lingvistika ) .

Morfološka norma

deo norme književnog jezika koji obuhvata obličku građu, propisujući književnojezičke sisteme promene reči (deklinacije, konjugacije, komparacije itd.). Tako će, po morfološkoj normi, gramatika utvrditi, npr., da je u standardnom jeziku kulture jedino pravilna projnena glagola vući ona čiji oblici prezenta glase:

1. vučem 1. vučemo
2. vučeš   2. vučete
3. vuče     3. vuku

dok će oblik 3. 1. mn. sa promenom k > č, koji se u narodu čuje, i koji je tu čak i dosta rasprostranjen, naime – oblik vuču, odbaciti kao nešto što ne ulazi u normu. Kao u ovom slučaju, morfološka norma prihvata, npr. oblike ruci, nozi (: ruka, noga), a odbacuje ruki, nogi; prihvata starcem, novcem, a odbacuje starcom, novcom itd.

Morfološka oznaka

oblička oznaka značenja ili funkcije date jezičke jedinice. Termin se upotrebljava u svim oblastima gramatike, pre svega morfologije, tvorbe reči, a onda i u sintaksi padeža, glagola i rečenice. Tako se kaže

da je: morfološka oznaka množine imenica m. r. na suglasnik – nastavak -i (jelen–jeleni); da je m. o. genitiva jd. imenica ž. r. na vokal -a – nastavak -e (žena – žene);

da je morfološka oznaka 1. 1. jd. u prezentu nastavak -m, 2. 1. jd. -š, 3. 1. jd. – tzv. nulti nastavak ili odsustvo nastavaka (Ø);. 1. piše-m – 2. piše-š – 3. piše;

da je morfološka oznaka imperfektivnosti prema perfektivnosti pri glagolskoj osnovi: rodi- : -a (rađati : roditi) itd,;

da je morfološka oznaka suprotnosti u suprotnim rečenicama veznik a, pa ipak, ali, dok, već, nego, no itd.;

da je morfološka oznaka značenja ili gramatičke kategorije akcenat i dužina (gore – prilog : gore = 3. 1. mn. glagola goreti) itd.

Morfološki znak, isto što i morfološka oznaka (v.).

Morfološki znak medijalnosti

kod starijih gramatičara, koji su se povodili za stanjem u nekim drugim slovenskim jezicima (npr., u ruskom), ovim se terminom nazivala rečca se (rusk. ся) uz medijalne glagole: brinuti se, beleti se, penušiti se itd. Kako je, međutim, u najnovijim radovima o rodu (dijatezi) u shj utvrđeno da je rod čisto sintaksička kategorija, kao i da se medijalni glagoli javljaju i sa ovom rečcom i bez nje (brinuti se: brinuti; belasati se : be- . lasati; penušiti se : penušiti; mrznuti se : mr-znuti itd.), a mnogi i samo bez rečce se (doleti, bolovati, želeti), ovaj termin u nauci o shj može imati sasvim uslovnu primenu.

Lit.: M. Stevanović, Glagolski rod i pitanja u vezi s njim, Glas SANU CCLI, 6, Beograd 1961, 45-63. M. Stevanović, Problem glagolskog roda i povratni glagoli u srpskohrvatskom jeziku, JF XXIV, 1-4, Beograd 1963, l-17.